तत्कालीन राज्यपक्षबाट ४६ जना हत्या गरिएको पाटेगुम्चालको स्मरणमा स्वर्गिय हरीसरा बुढा (टिका) को लेख

अन्याय र शोषण दमन, उत्पीडनको विरुद्धमा २०५२ सालदेखि शुरु भएको नेपाली जनयुद्धले आफ्नो छैठौं वर्षमा प्रवेश गरेको अबसरमा जनयुद्धको छैठांै वार्षिक उत्सव मनाईसकेको थियो । तर जनयुद्धलाई दवाउनको लागि तत्कालीन सरकारले तत्कालिन शाही सेनालाई आफ्नो निजी सेनाको रुपमा तानाशाह लाडेको थियो । त्यसैले २०५२ सालदेखि देश भर रक्तपात पूर्ण सशस्त्र युद्धको शुरुवात भएको थियो । प्रतिक्रियावादी र पूरानो सत्ताको विरुद्धमा संघर्ष जारी रह्यो । दमनको श्रृखलाहरु स्वतः बदलिएर प्रतिरोध, हत्या हिंसा, आगजनी र बलत्कारका घटनामा उत्रिएको थियो ।
२०५८ साल भन्दा अगाडि प्रहरीसंगमात्रै भिडन्त भईरहेको सन्दर्भमा २०५८ देखि शुरु भएको जनयुद्धको रुप शाही सेना र जनमुक्ति सेनाको बिचमा बदलियो र देशब्यापी रुपमा लडाई शुरु भयो । यसै क्रममा रोल्पा जिल्लाको पश्चिम क्षेत्रमा ठूल–ठूला जंगल शर्च अप्रेशन चलिरहेको थियो । मेरो कार्यक्षेत्र रोल्पाको ९ नं. एरियामा निर्धारण भएपछि सरुवा भएर पश्चिमबाट बिदा गरी पूर्व रोल्पाको बस्तीमा गए । त्यहाँ जाँदा खेरी साथीहरुसंग भलाकुसारी गर्दै अरेस, मिझिङ, तेबाङ, बडाचौर, शिर्पका जनताहरुसंग विभिन्न कार्यक्रम गरी रहेका थियौं ।
युद्धकालिन अबस्थामा अधिकांश जनताहरुले समान्य फौजी ज्ञान लिएर आफ्नो जीवन रक्षा गरी रहेका थिए । जसले युद्धको प्रतिक्रिया गरेका हुन्थे । हाम्रा जन वर्गिय संगठनमा आबद्ध र कलाकार अनि मिलिसियाहरुको पाटेगुम्चालको भेलामा दैनिक ६०–६५ जनाको संख्यामा जम्मा भएर समान्य ज्ञान लिइ रहेका थिए । जहाँ पाटेगुम्चाल गाउँको काभ्रा खर्कमा जमघट भई रहेको थियो । २०५८ चैत्र ४ गतेको बिहान पख सम्पूर्ण युवा युवतीहरु आफ्नो तालिका अनुुसार फिल्डमा जाँदै गर्दा तत्कालिन शाही सेना चारैतिरबाट घेरा हालेर आक्रमण ग¥यो अत्याधुनिक हात हतियारको अगाडि निशस्त्र जनता र कार्यकर्ताहरुले आफ्नो छाती थाप्न बाहेक अरु के लाग्छ र ? बाास्तविक अर्थमा थुनिएको कैदी, बाँडेको पशु, छोपेको पंक्षी जती शक्तिशाली भएपनि उसको अधिकार पनि बन्दी भई सकेको हुन्छ । र, उसको सम्पूर्ण जिम्मा जसले हातमा परेको हुन्छ उसैले लिएको हुन्छ । अन्ततः बन्दुक नपड्काएका ४४ जना हाम्रा युवा युवाती कलाकार र १५ जना गुम्चाली जनतामाथी कायरतापूर्ण आक्रमण ग¥यो र बिन्ती जोडी रहेका बुढा बुबालाई मारेर शहीदको सूचीमा उहाँहरुको नाम इतिहासको पानामा दर्ज गर्नुप¥यो । देश र जनताको लागि सधैका लागि आफ्नो जीवन उत्सर्ग गर्नुभयो ।
“समाजमा नयाँ शुत्रपातको थलानी गर्ने क्रममा आन्तरिक द्वन्द्व श्रृजना भएको कुरा हामी सम्पूर्णलाई थाहा भएको कुरा हो साथै दश बर्षिय नेपाली जनयुद्धको क्रममा शहीद हुनु भएकाहरु मध्ये रोल्पाको मात्रै दोहोरो भिडन्त बाहेक ५२ ओटा सामूहिक घटनाहरु भएका छन् । त्यसमा पनि अधिकांश घटनामा कार्यकर्ता र जनताहरु शहीद हुनु भयो धेरै अबिबाहित र निसन्तान पनि रहेका छन् । पाटेगुम्चालमा शहीद हुनेमा मानमाला रोकामगर क.आशा (जेलबाङ), र बालसरी रोका मगर (तेबाङ)ले बिबाह गर्नुभयो तर अर्को भेट नभएर शहीदको सूचीमा दर्ज हुनुभयो । रोल्पामा चुनु गुरुङको जस्तो घटनामा परेका हाम्रा दर्जनौँ शहीदहरुको इतिहाँस कोरिएका छन् । जनयुद्धको इतिहास हाम्रो मन मस्तिष्कमा लेखिएका छन् र हाम्रो आँखामा सि.डी. चक्का जस्तै घुमी रहेको छ। जनताका प्यारा सन्तानलाई इतिहासमा राष्ट्रिय शहीद घोषणाको सूचीमा चढ्नु भएको छ । अब सम्पूर्ण सामूहिक घटना भएका स्थानहरुमा शहीदहरुको नाम लेखिएको नमूना स्तम्भ निर्माण गर्नु पर्छ । यसको पहल राज्य संचालकहरुले गर्नुपर्छ । शहीदहरुको सपना पूरा गर्नु पूर्व यस किसिमको ब्यवस्थापन अति आवश्यक छ ।
द्धन्द ब्यावस्थापन छलफल, अन्तक्रिया र आर्थिक उपचारले मात्र पुग्दैन भावना र राजनैतिक बैचारिक आस्थाको विषयमा राज्य गम्भीर बन्नु पर्छ । संबिधान सभाको चुनाव सम्पन्न पछि पर्खी रहेका जनताहरुमा चाँदो भन्दा चाँदो जनसंबिधान जारी गर्नु पर्ने आवश्यकता देखिएको छ । जेष्ठ १४ सम्ममा कुनैपनि संबिधान जारी हुन सकेन भने संक्षिप्त संबिधानको घोषणा गर्नुपर्छ । त्यसको पक्ष पोषण गर्नेले देश बिकास गर्छ, भने त्यसको विरुद्ध गर्नेलाई संबैधनिक ब्यवस्था गर्नु पर्छ । अनि देशमा गणतन्त्र आएको अनुभुति गर्नेछन् । दश बर्षिय जनयुद्धले थिलो थिलो भएको घायल बस्तीबाट विश्वलाई नयाँ नयाँ सन्देश दिनु पर्छ ।
गुम्चालको पाटेगुम्चालमा ४५ जना जनता र कार्यकर्ताको र एक जना शाही सेनाको हवाला दिदैं अगाडि बढीरहेको नागरिकको बलिदान भएको चैत्र ४ गते देखी एघारौं बसन्त पार गरी बाह्रौं वर्षमा पाईला चालेको छ । रहेको अवसरमा शहीदहरुप्रती श्रद्धान्जली अर्पण गर्दै सम्पूर्ण शहीद परिवार र आफन्तहरुमा यस रोल्पा समाचार राष्ट्रिय साप्ताहिक मार्फत हार्दिक सम्झना एवं समवेदना प्रकट गर्दछु । नेपाली क्रान्तिको शिलसिलामा अगाडि सबै भन्दा बढीको सामुहिक हत्या भएको गुम्चाल गाउँ हो । त्यसलाई राज्यले पनि ध्यान दिनु पर्दछ । नयाँ संसारको मार्ग देखाउँदै लामबद्ध हुदै जसले जीवन अर्पण गर्नु भएको छ, तिनै शहीदको सपना पूरा गर्नका लागि हामी सबै आफ्नो स्थानबाट नयाँ प्रण गर्नै पर्दछ । जनयुद्धको १७ औं बर्षिक उत्सव – जिन्दावाद, शहीदहरु अमर रहुन, बीर शहीदहरु लाल सलाम !!

आफ्नो घरको गाउँ, बास, शिक्षा, स्वास्थ्य मा आउने आर्थिक समस्या तार्नको लागी छोटो समय लिएर १ महिनाको लागी बिभिन्न जिल्लाबाट वर्षेनी जाने र कमाएर आउने गर्दछन् । विद्यार्थी देखि लिएर ६० वर्षका बुढा बुवाहरु पनि गएर पछी असार अन्तिम तिर फर्किने चलन छ । भारतको गौरीकुण्डमा तिर्थ यात्रीहरुलाई बोकेर आफ्नो तागतले भ्याए सम्मको पसिना बगाएर श्रम ज्याला ल्याउँथे र घरको हेरचाह पनि ल्याई रहेका थिए । 
    यस वर्षको बैशाख देखि जेष्ठ महिना सम्म धेरै रोल्पालीहरु फेरि डोली बोकेर १ महिना नै फर्किने भनेर गएका रहेछन् । २०७ ० अशार २ गते कुरेली गा.वि.स. लिक्याङ गाउँका १० जना क्षेत्री बन्दुहरु दाङको दोस्रो बसमा घर्तिगाउँ आई पुगे आर.डी. सरवाली पाहुना घरमा बास बसे र एक एक गरेर गौरीकुण्डको प्राकृतिक घटनाहरु सुनाए । गौरीकुणको पहाड आएपछि त्यहाँबाट दौड शुरु भयो । जांगर भएजती तछाड र मछाड गरेर दौडिन पुगे, एउटा खोलाको पुलसम्म नभएपछी डोरी मिलाई दिएका थिए त्यस डोरीबाट समातेर पार गर्ने क्रममा खसेर धेरै मान्छेहरु बगेर गाएभ भए ।  आफुहरु भने काम गरीरहेकोले डोरी समातेर पार गर्न सफल भए । त्यहाँबाट हिड्दा खेरी जडीबुटी र झारपातहरु समातेर हातमा आउने जती मुखमा राखेर चपाउँदै निल्दै प्राकृतिक असुरक्षित स्थानबाट सुरक्षित स्थानमा गाउँ बस्ती थिएन वन पाखा पखेरीमा गएको बेला अर्को बिपत्ती शुरु भयो । 

कतिपय मान्छेहरुले आफुसँग बिटामा पैसा बोकेको देखेपछि तिनिहरुलाई पैसा थुतेर पित्दै र मार्दै गरेको प्रत्यक्ष आफ्नै आंखाले देखेका हुन् । ठुल—ठुला लट्ठीहरु नहान्दै दर लाग्दो लिएर गाउँलेहरु नै रहेको बताउँनु भयो । जसले पैसाको बिता बोकेको छ त्यसको ज्यान लिएका छन् । भने, अरु सबैलाई पकेटमा रु.७० मात्र छोडेर क्रमसः लुटेर लगेका छन् । सबैलाई माग्ने, नदिनेलाई यातना दिदै पथाईरहेका छन् । एउटा खोला तर्दा र एउटा लेख कात्दासम्म धेरैलाई छोडेर आएको उहाँहरुको भनाई छ । ७ जनासम्म खोलामा खसेको बेला गनेको र अरु कति खसे थाहा भएन । चोरहरुले मारीरहेको पनि २ जनालाई मारी सकेको देखियो अरु नगन्य संख्यामा मारीए ।
२०७०÷३÷९ गते दाङकै दोस्रो बसमा बसमै घर्तिगाउँ आई पुगेका पीडितहरु हुनुहुन्थ्यो । ओत गा.वि.स.ओख्रेनी ४ का श्री हर्क घर्ती लगायत ६ जनाको टोली पुनः सरवाली होटेलमा बास बस्यो । आफ्नो पाखुरामा चोरहरुले लुत्दै गर्दा हानेको निलदाम देखाउंदै भन्नुभयो ‘हामीहरु जवान भएर पनि पहाड उचाईमा बुकि लागेर झारपात चपाउंदै आयौं । माथीबाट पहाडले च्याप्ने सासले दौडिदा खेरी धेरै बुढा पाखाहरु मर्नुभयो । साथै कस्तपुर्ण यात्रा गदै पहाड चढ्दै गर्दा माथी लेख निस्कने बाटोमा कसैले पानीकागजमा ओढेका मरीरहेका थिए र खुट्टा टेक्ने ठाउँ पनि थिएन । पानी परीरहेको थियो । मृतकहरुले ओढेको पानीकागजमा जमेको आकासे पनी खाएर सास फेरी रहेका थिए । के गर्ने त्यो पानी नखाए पछी अरुको पनि प्राण जान सक्थ्यो ।’
प्राकृतिक प्रकोप हामीले झेल्नु प¥यो, स्वभाबिक हो । तर, लुटेरा डाँकाहरुले हाम्रो त सबै पैसा लागी दिएका थिए । अन्यायपुर्ण तरीकाले शुरुमै पिटेर होम्प्लेस बनाउंदै जफत गरी रहेका थिए, भने धेरै पैसा भएकाहरुको ज्यान लिएका छन् । जीवनमा कहिल्यै नदेखेको बिपत्ती त्यहीं देखियो । भारतको विकसित राष्ट्रको आफ्नो विकास र नीतिनियमलाई हामी ठीक मानेका थियौं । तर जहाँ प्राकृतिक बिपत्ती आएको छ, त्यहीं स्थानमा लुट्नु भनेको कती अपराध भयो । गौरीकुण्डमा गएपछि त्यो ठाउँ हेर्नै पर्छ भन्ने जती मान्यता थियो, तर त्यहाँ धेरै परजिवीहरु पनि रहेछन् । त्यसैले छ त मरेका मान्छेको पकेटबाट, जिंउदो मान्छेको पकेटबाट सबै पैसा जम्मा गरी रहेका र जसलाई दुखेको छ, त्यसैलाई दुःख दिएपछि त झन ठूलो अपराध भयो । त्यसैले भारतसरकारले तिनै ठाउँमा सुरक्षा दिएको भए धेरै मान्छेहरु मर्दैनथे अन्तमा भारत सरकारले त्यो ठाउँबाट धेरै अगाडि मात्र खान बस्नको व्यवस्था मिलाएको थियो पछि आएर गाडी भाडा खाना खर्च, बाटोमा व्यावस्था गरेपछि हामी भारतबाट नेपाल आई पुगेका छौं अझै ओट गा.वि.स.का ४ जना साथीहरु हराई रहेका छन् । हाम्रा मोबाइलहरु दौडिने क्रममा सबैको खसेर हराएकोले उहाँहरुको अबस्था पनि यस्तै हो की भन्ने पर्खाईमा छौं । ’ भन्नु भएको थियो ।
यस्तै गरी अरु होटलमा पनि आउँदै र जाँदै गर्नु भएको थियो भने रोल्पाको २—३ स्थानबाट प्रबेश गर्नुको साथै अझै आउने क्रम जारी छ । नेपालमै रोजी रोटीको व्यवस्था भएको भए अर्काको देश त्यही पनि धर्मी, पापीहरुको जमात भएको धार्मिक स्थलमा १ महिना मै कमाएर फर्किने गरी भारत पसेका कती नेपालीहरुको मृत्यु भएको छ । अझैसम्म थाहा छैन । जती दौडिन सक्ने भए पनि कति खोलामा खसे, कति बुक्कीमा मरे, कति चोरको पिटाईबाट मरे दौडिनै नसक्नेहरुलाई त त्यही च्यापेको हुन सक्दछ । तिर्थ गर्नको लागी गएकाहरुको हालत पनि यस्तै होला ।
स्वदेशमा रोजगार पाएको भए अर्काको देशमा गएर यस प्रकारको घटनाको नेपालीहरु सिकार बन्ने थिएनन् । त्यही पनि थरी–थरी का संघर्षहरु गर्न प¥यो । एकत नभागेको भए च्याप्पिएर मर्नु पथ्र्यो, खोला तर्दाखेरी साहस गर्दा गर्दै नथाकिएको भए सजिले आउन सकिन्थ्यो । कष्टपूर्ण तरिकाले पार गरेर आए झार, पात र आकाश पानी नपरेको भए बुक्किमा मर्नु पथ्र्यो । आफुसंग पैसा भएको भए चोरहरुबाट भर्नु पथ्र्यो बिभिन्न किसिमले हाम्रा नेपाली दाजु भाई दिदी बहिनीहरुले झेलेका संघर्षहरु छन् । यस संघर्षप्रति हामीले गर्नु साहश पूर्व भएको छ । र कदर गर्दछ । भारतको घटनामा परेका श्रमजिबी जनातहरुको पक्षमा हामी सबैले आबाज उठाउनु पर्दछ । नेपालीका कुना कुनामा नेपालआमाहरु रोई रहेका छन् उहाँहरुको आँशुको कदर गर्दै बेपत्ता नेपालीहरुको खोजीमा सहयोग पुग्ने गरी काम गर्नु पर्दछ । प्रत्यक्षदर्शीहरुको भनाई अनुसार धेरै श्रमिकहरुको ज्यान गएको छ । साथै बिभिन्न जिल्लाबाट तिर्थको लागि गएका नेपालीहरको ज्यान गए को छ । नेपालकै दार्चुला लगायतका जिल्लाहरुमा प्राकृतिक बिपत्ति आएको छ । साथै डाँडाको बाधर तत्वन्धनको बारेमा भारतसँग आफु नेपालीको पक्षमा उभिएर ब्यबस्थापन गर्नु अनुरोध गर्नु पर्दछ । प्रमुख कुरा त प्रकृतिक पीडिहरुको ब्यबस्थापन गर्नु नै राज्यको कर्तब्य हो । कुरा गर्ने र अरुको बिरोध गर्ने कुरा सबैले गर्न सक्छन् । श्रमजिबी जनताको श्रम गर्ने क्षेत्रको बारेमा कुरा गर्ने सिमित पाइन्छन् । छिमेकी देश भारतको प्रकोपमा नेपालीहरु परेका छन् । चाहे मजदुर चाहे तिर्थ यात्री सबैको दुखद निधन भएको छ । यो अहिलेको घटना भएको ले हामी सबैलाई थाहाँ छ । हाम्रा नसा नसाका रगतहरु अलबलाएको छन् । संचार मिडियामा देखेका छांै ।

स्मरणमा मिति २०६८ चैत्र ५ गते प्रकाशित